Thẩm định giá trong mua sắm thiết bị y tế: Những rủi ro tiềm ẩn và vai trò không thể bỏ qua

Những sai phạm gần đây trong đấu thầu mua sắm máy móc, thiết bị y tế đã khiến nhiều doanh nghiệp thẩm định giá bị xử lý, thậm chí có thẩm định viên vướng vòng lao lý. Trước thực trạng đó, phóng viên Báo Đấu thầu đã có buổi trao đổi với ông Ngô Gia Cường – Giám đốc Công ty TNHH Thẩm định giá và Giám định Việt Nam – để làm rõ những rủi ro trong hoạt động thẩm định giá, đặc thù của thị trường máy móc thiết bị chuyên dùng và vai trò của thẩm định giá trong quá trình đấu thầu.

Thẩm định giá – lựa chọn không bắt buộc nhưng phổ biến

Theo ông Ngô Gia Cường, pháp luật về đấu thầu không bắt buộc phải thuê tổ chức thẩm định giá để xác định giá trị gói thầu. Tuy nhiên, trên thực tế, nhiều chủ đầu tư vẫn lựa chọn sử dụng dịch vụ này để có thêm căn cứ hỗ trợ trong việc xác định giá gói thầu, đồng thời giảm áp lực trách nhiệm cá nhân.

Điều đáng lưu ý là: thẩm định giá không quyết định trực tiếp đến hiệu quả đầu tư hay tiết kiệm chi phí. Chất lượng đấu thầu còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác như hồ sơ mời thầu (HSMT), cơ chế đánh giá và giám sát thực hiện.

“Đề bài” chuẩn là điều kiện tiên quyết cho một cuộc thầu minh bạch

Ông Cường cho rằng, yếu tố quan trọng quyết định chất lượng một cuộc đấu thầu chính là HSMT được xây dựng đúng, đủ và sát nhu cầu sử dụng thực tế. Nếu các yêu cầu kỹ thuật bị “thổi phồng” hoặc đặt ra quá mức cần thiết, sẽ dẫn đến lãng phí đầu tư. Ngoài ra, việc thiết kế HSMT nhằm định hướng cho một sản phẩm cụ thể bằng cách đưa vào các thông số riêng biệt như bản quyền, xuất xứ, kích thước độc quyền… là điều tối kỵ, phá vỡ tính cạnh tranh và minh bạch của thị trường.

Đặc biệt trong đấu thầu thiết bị y tế, có hiện tượng HSMT gắn chặt với vật tư tiêu hao đi kèm máy (như kit, test), khiến cho sản phẩm trở thành độc quyền dài hạn dù giá thiết bị ban đầu thấp. Đây là một hình thức mua sắm mang tính “đặc thù” dễ dẫn đến hệ quả độc quyền cung cấp, phi thị trường.

Những chiếc “bẫy” trong thẩm định giá thiết bị chuyên dùng

Một trong những khó khăn lớn nhất với thẩm định viên là thiếu dữ liệu minh bạch và khách quan từ thị trường. Với các thiết bị chuyên dùng, khi tư vấn kỹ thuật tiếp cận thị trường để xây dựng HSMT, thường phải làm việc với nhà phân phối – đối tượng có thể kiểm soát luồng thông tin. Nhà phân phối thường yêu cầu biết tên chủ đầu tư để đề xuất hãng sản xuất cung cấp mã sản phẩm độc quyền (mã dự án), từ đó giới hạn thông tin và khiến thị trường bị “khóa”.

Hệ quả là, khi thẩm định viên khảo sát giá thị trường, họ chỉ tiếp cận được một nguồn duy nhất, không có cơ sở để so sánh hay đối chiếu – dẫn đến kết quả thẩm định bị phụ thuộc và dễ sai lệch mà chính họ cũng không nhận biết được.

Thông tin kỹ thuật thiếu minh bạch – rủi ro cao cho thẩm định viên

Một rủi ro phổ biến khác là HSMT thiếu thông tin kỹ thuật cơ bản (xuất xứ, model, thông số chi tiết…), khiến việc thẩm định giá gặp nhiều trở ngại. Dù thẩm định viên có nỗ lực khảo sát thị trường, thì việc đưa ra mức giá sát với thực tế trong HSMT là rất khó.

Trong nhiều trường hợp, nếu không được cung cấp thêm thông tin rõ ràng, các thẩm định viên giàu kinh nghiệm sẽ từ chối hợp đồng. Tuy nhiên, vẫn có trường hợp thông tin được cung cấp đầy đủ nhưng lại là mã sản phẩm nội bộ, không công bố rộng rãi – khiến thẩm định viên bị “sập bẫy” mà không hề hay biết.

Thẩm định giá không phải “điểm nghẽn” chính trong thất thoát ngân sách

Thẩm định giá giúp xác định giá trị tối đa cho gói thầu, nhưng điều đó không đồng nghĩa với việc giá thầu cao sẽ gây thất thoát ngân sách. Nhiều yếu tố khác trong quy trình đấu thầu mới là nguyên nhân cốt lõi dẫn đến tiêu cực, như:

• Hồ sơ mời thầu được thiết kế có chủ đích.

• Tiêu chí chấm điểm thiếu minh bạch.

• Cấu hình kỹ thuật định hướng sản phẩm cụ thể.

Do đó, chỉ khi toàn bộ quá trình – từ xác định nhu cầu, xây dựng HSMT, thẩm định giá, tổ chức đấu thầu và xét thầu – được thực hiện minh bạch, công bằng và đúng quy định, thì ngân sách mới không bị thất thoát. Ngược lại, nếu quy trình được “khép kín” với sự cấu kết có chủ đích, thì dù thẩm định viên có trung thực, khách quan đến đâu cũng khó tránh khỏi rủi ro.

Kết luận

Thẩm định giá không phải là “nút thắt” duy nhất trong hệ thống mua sắm công. Tuy nhiên, khi thị trường còn thiếu minh bạch, thông tin bị chi phối và cấu trúc đấu thầu chưa hoàn thiện, thẩm định viên về giá dễ trở thành nạn nhân vô tình của các sai phạm lớn hơn. Việc tăng cường minh bạch, chia sẻ dữ liệu mở và nâng cao năng lực chuyên môn cho thẩm định viên là giải pháp then chốt để góp phần lành mạnh hóa hoạt động đấu thầu, đặc biệt trong lĩnh vực nhạy cảm như thiết bị y tế.